Về Thư viện số Nguyễn An Ninh - Chuyên đề Nam Bộ

Vùng đồng lụt Đồng Tháp Mười có một loại lúa hoang dã đặc thù của châu thổ Cửu Long, đó là lúa ma (Oryza rufipogon), có người gọi là lúa trời, lúa hoang. Cây lúa có thể dài hơn 3 mét, hột lúa cứng, có cọng râu rất dài. Các nhà sinh thái nói đây là cách tự vệ của lúa, nhằm giảm nguy cơ bị chim, cá ăn. Cọng râu dài và cứng làm vướng cổ chim hoặc cá. Hột lúa chín rụng vào nửa đêm về sáng. Hột lúa có thể nằm im dưới lớp phù sa, đợi cơ hội nảy mầm cho một chu kỳ sống mới.

Khi những lưu dân đầu tiên đến vùng châu thổ Cửu Long, trong hoang vu nê địa, việc quan trọng trước hết là tìm đến nơi nào có cây lúa mọc được để dựng làng sinh sống. Tôi muốn dùng từ "hột" lúa thay vì "hạt" lúa bởi cách đây nhiều năm, Giáo sư Phạm Hoàng Hộ, vị Viện trưởng đầu tiên của Viện đại học Cần Thơ, tác giả của nhiều sách nổi tiếng về thực vật học đã đề nghị sinh viên ngành thực vật học và nông nghiệp phân biệt "hột" và "hạt". "Hột" là sản phẩm của thực vật, có thể nảy mầm thành cây mới, như hột lúa, hột đậu, hột bắp... "Hạt" là hột được bóc tách vỏ hoặc một phần phôi, không thể nảy mầm, ví dụ hạt gạo là hột lúa đã bị bóc tách phần trấu, vỏ cám và hạt tấm.

Lần đầu từ Sài Gòn về đất Tây Đô, tôi ráng đếm xem mình phải qua bao nhiêu cây cầu lớn nhỏ. Nhưng đến Cai Lậy thì tôi bắt đầu bối rối, con số trở nên loạn xạ. Do hoàn cảnh chiến tranh, tôi vào miền Nam rất sớm, đến nay cũng xấp xỉ nửa thế kỷ. Lần đầu tiên vào vùng châu thổ sông Cửu Long, ấn tượng tuổi thơ tôi là đi đâu cũng gặp nước. Từ Tây Đô, lúc đó mang tên tỉnh Phong Dinh, tôi có dịp theo sông, rạch về các nơi. Tôi ngỡ ngàng khi đứng bên bờ kinh xáng Xà No mênh mông nước, thầm nghĩ người Pháp sao đào được con kinh lớn, thẳng tắp như vậy. Rồi đi ghe xuôi ngược dòng sông Hậu, ghé cồn Phong Nẫm mua trái cây thiệt ngon, ngọt và rẻ. Xoài bán theo chục, không phải chục 10 trái là mỗi chục là 14 trái, thậm chí 16 trái. Ghé bến đò Kế Sách rồi qua cù lao Nhơn Mỹ, tôm cá ê hề, bán rẻ như cho. Người bán chẳng có cân lượng gì, cứ lấy rổ xúc ra, bán theo mớ.